“Filum” dhe “filëm” si refuzim

Mençuria e instiktives së një kolektivi të tragjedizuar

Ka qenë një thënie në radion Underground të Prishtinës, në Urban FM, “kjo për ne shqiptarëve është diçka absurde”, thënë nga një i ri kosovar në rrugë. Theksi këtu nuk është në diçka absurde për të cilën po flitet, por se kjo ‘absurde’ është absurde – vetëm për ne shqiptarët -, apo aq më shumë “vetëm për ne” shqiptarët. 

Por ajo që është më absurde është se ka një keqkuptim, një moskuptim, konflikt e neveri në shoqërinë kosovare, në të enuncuarit e fjalës/shprehjes: film. Disa e shqipërojnë këtë shprehje njëjtë si shkruhet: film, derisa në variacione të tjera ajo kalon në diçka si ‘filëm’, ose edhe ‘filum’. Ky shembull fonetik, tregon dhe shfaqë jo vetëm theksin rajonal përbrenda Kosovës, jo vetëm dallimet në përbrendësimin e shprehjeve/fjalëve të huaja, por në të vërtetë vetë të – huajën-. 

Si mund të jetë kjo e huaj, kur që prej ‘ardhjes’ së televizionit të Kosovë, prej viteve shtatëdhjetë – tetëdhjetë në shekullin e kaluar, tërë konsumi kulturor dhe artistik kosovar ka qenë filmi. 

Ta shohim kështu: cili film kosovar, apo edhe shqiptar krijon mundësinë e identifikimit të shikuesit kosovar me vet filmin kosovar? 

A ka një film dashurie, në realen e saj përbrenda kontekstit kosovar? Film ku duhet/dashurohet, pa ekzistuar edhe morali, etika dhe (vetë) censura në këta filma. Ku mund ta përbrendësoj kosovari një gjë të tillë. Sigurisht që kaë bashkëkohësinë kinematografisë kosovare, por sa janë të mishëruar në jetën tonë këta filma, sa e projektojnë, sa i jetësojmë këta filma në jetën tonë.

Këto janë më shumë pyetje retorike, përgjigjen e të cilave e dimë të gjithë. Prandaj këtu do ta përmbysim shtruarjen e problemit.

Ta shtrojmë këtë problem ndryshe: pse i shikojmë filmat në aq masë të madhe dhe pse filmi është duke mbizotëruar në tërë njerëzimin si art dhe si shprehje e njerëzores?

Në jetët tona, në planet tona, në qëllimet dhe idetë tona ne projektojmë dhe ky është një prej mekanizmave psiqik të njeriut për të arritur. Në këtë, qoftë sipas teorive mbi filmin, dhe qoftë sipas përvojës praktike dhe të përditshme, të shikuarit e filmit është një – marrëveshje – ndërmjet autorit dhe shikuesve. Dhe kjo marrëveshje bëhet për të krijuar një projeksion të jetës. Gjë që, çuditërisht (apo me vetëdijen tonë) filmi, nga projeksion i autorit kalon në projeksion të përbashkët. Dhe pikërisht në këtë marrëveshje ne e përbrendësojmë idenë dhe dëshirën e vetë këtij projeksioni pra të filmit. Në të vërtetë filmi, si çdo konsum tjetër, është Premtim për të arritur tutje. Gjë që do të thotë se përmes këtij projeksioni të quajtur edhe filëm edhe filum ne, mund të themi, që edhe na projektohet jeta, e edhe se e projektojmë së bashku jetën, qoftë në të ardhmen apo edhe në të tashmen tonë.

Në këtë bëhet e qartë, duke iu kthyer pyetjes pse i shikojmë filmat: duke qenë se filmi mishëron më së vërteti, më së shpejti dhe më së besueshmi projektimin tonë. Synimin tonë. Qëllimin tonë. Vetë të ardhmen tonë.

II

Sa i përket raportit të shikuesit kosovar me filmin kosovar, shikuar edhe në perspektivën individuale të një filmi apo edhe të filmit kosovar në tërësi|të marrim shembullin e konfliktit gati se  kolektiv në lidhje me një nga linjat e narrativit në filmin “Kukumi” të regjisorit veteran kosovar Isa Qosja. në këtë linjë të narrativit të këtij filmi, vëllai dhunon një vajzë me kufizime psiqike, e cila është e dashura e vëllait të vogël të tij, po ashtu me kufizime psiqike. Në tërë brutalitetin e narrativit, kjo është fenomen i cili shfaqet në të gjitha televizionet tona në lajmet kryesore të tyre, dhe atë për çdo ditë, aq më shumë që dëgjojmë dhe shohim brutalitet dhe dhunë e dhunime edhe më makabre. Por, në shoqërinë tonë në raport me këtë film, ishte ngritur çështja se “si mundet një vëlla shqiptar të dhunoj të dashurën e vëllait tjetër shqiptar?” Kjo, sipas të gjitha argumenteve brenda këtij konflikti social ishte – diçka absurde për shqiptarët-. 

Ky në të vërtetë është shembulli i konfliktit të fillimit të këtij shkrimi, filmi si diçka e huaj, ex-territoriale, dhe gjë/fenomen që duhet mbajtur në distancë, jo më si ‘çorodi e “amerikës’ apo “habi e amerikës”, por si rrezik dhe kërcënim në pragun e mekanizmit mbrojtës të turmës së kolektivit kosovar. Gjë që do të thotë se në gjendjen për mbijetesë nuk ka hapësirë, as intelektuale dhe as sociologjike për reflektim të këtij fenomeni, të dobësive dhe mangësive. Sepse pikërisht fenomene të tilla, që paradoksalisht janë lajmet e përditshme në Kosovë, e zbehin dhe e dobësojnë njëjësimin në turmë, dhe sidomos forcën e turmës.

III

Duke tentuar ta përkufizojmë këtë shtrirje të fenomeneve sociale dhe shembullit të filmit “Kukumi”, le t’i kthehemi fillimit dhe fjalës/shprehjes ‘film’ në konfliktin fonetik të saj. Gjithnjë duke pasur në  mendje se ka gjëra që janë “diçka absurde për ne shqiptarët” ne mund të konsiderojmë, se pikërisht devijimi fonetik ‘filum’ apo ‘filëm’, ndodh si devijim i qëllimshëm dhe i ndërdijshëm jo vetëm për shkak të inferioritetit të kosovarit ndaj filmit (kjo si pasojë e pushtetit diskriminues të ish Jugosllavisë), por edhe për shkak të mungesës së filmit kosovar që krijon besueshmërinë në fenomenet që u cekën më lartë. Në të vërtetë ky konflikt është ajo që shpërfaqë distancën, tëhuajsimin dhe inferioritetin e shqiptarit ndaj filmit. 

Filmi ngjanë të jetë diçka e huaj, dhe në këtë edhe aventurë në të cilën nuk përkasim, apo edhe të cilën e mbajmë larg nesh në vetëmbrojtje prej pikërisht tëhuajsimit.

Ka një konsensus të përgjithshëm se kosovarët dhe Kosova është në gjendje – mbijetese – dhe atë për kohë shumë të gjatë. Në këtë gjendje mbizotëron instinkti, dhe mekanizmi instinktiv mbrojtës. Në këtë individi më nuk është individ por është turmë veprimi si ajo që njihet në sociologji si – Coping Mechanism – (përkthyer lirshëm: Mekanizëm i mbijetesës). 

Në këtë kolektivi kosovar është gjithnjë në vetëmbrojtje (jo më politike) por instinktive, dhe në këtë është në ekstremin dhe në akuten e vazhdimit të llojit, vazhdimit të jetesës. 

Dhe filmi, si shprehje, si spektakël, si pyetje (hetuese e qeniesimit), si aventurë, në të vërtetë si projektim i vetë dramës kosovare që ka për qëllim dhe synim reflektimin e realitetit/realiteteve del i “dyshimtë”. . Filmiështë edhe reflektimi i mangësive, konflikteve dhe nyejve të kolektivit kosovar. Gjë që në pikërisht kjo e sjellë filmin si të “dyshimtë” dhe aq më shumë të jashtëm prej zonës si – Coping mechanism -.

Në gjendje mbijetese kolektivi kalon në turmë dhe turma shikon filmin. Turma përjeton filmin, dhe turma vulos/pranon filmin. Në këtë gjendje turma kalon në kolektiv misionar, dhe me mision, të mbijetesës, dhe      çdo gjë jashtë misionit (të mbijetesës) është e ‘mallkuar’ me anatemim, apo injorim të tërësishëm e deri tek kategorizimi si kërcënim i rrezikshëm. .Andaj ‘filëm’ dhe ‘ filum’ janë vetë rebelimi dhe refuzimi (jo estetik) i asaj që është jashtë turmës. Gjithnjë duke e mbajtur filmin/artin/shprehjen hetuese/reflektuese, në “atë absurden për shqiptarët”.

“Kjo për ne shqiptarët është diçka absrude” është vetë kufiri që i ka caktuar turma dhe kolektivi kosovar në mbijetesë çdo gjëje që është jashtë potencialeve instinktive për mbijetesë. Jashtë fushës së pragmatizimit të saj/fenomenit shoqëror apo artistik në misionin  e mbijetesës. Jashtë të mbeturit gjallë. Jashtë vazhdimit të llojit.

‘Filëm’ dhe ‘Filum’, thënë shkurt filmi duke mbetur i pa shqipëruar në narrativin e shoqërisë sonë për kohë shumë të gjatë, së paku deri në bashkëkohësinë tonë, dhe këto devijime të shprehjes së filmit si rebelim dhe refuzim, në të vërtetë janë intuitë e turmës instinktive në gjendje mbijetese për të ruajtur qëndrueshmërinë dhe pavarësinë ndaj Pushtetit të filmit. Gjithnjë duke qenë se ai ose dobëson instinktiven me pyetjen dhe sidomos reflektimin  e tij, dhe po ashtu vendos Pushtetin relativisht kompleks të lidhur me këtë shprehje. 

Pushteti i filmit (si industri globale, si narrativ global, si mishërim global i projektimit të dëshirës së njeriut etj) në të vërtetë është vetë kërcënimi ndaj turmës së kolektivit shqiptar, në tërë paradoksin e kësaj që po thuhet. Është kufiri, pragu dhe “dridhja e urës” (si tek Miti për Ura me tri harqe) së kalimit nga kolektiv kosovar nga shoqëri e shtypur, e viktimizuar dhe tragjedizuar, në shoqëri të hapur. Dhe në jetën instiktive të kolektivit kosovar, marrë shembull përmes devijimit/refuzimit dhe të konfliktit fonetik të shprehjes ‘film’, Pushteti i filmit është një ngjashmëri me një ish-dhunues, një potencial i dobësimit të përpjekjes për mbijetesë, një aventurë (çka është filmi tjetër përpos aventurë në esencialen e tij) e cila mund të shpërbëjë – Coping Mechanism – dhe me këtë të shembë, rrënojë po të njëjtin.